این مقاله برای شما در هر مقام و شغلی که هستید مفید خواهد بود، زیرا ما در این مقاله، نگاهی نو به لوگوهای ایران باستان ارائه می‌دهیم. در این نوشته ترکیبی از تاریخ، زیبایی‌شناسی و طراحی گرافیک خواننده را مشتاق مطالعه می‌کند.
ایران باستان تاریخ طولانی و پرماجرایی دارد که این تاریخ گنجینه‌ای از نمادها و سمبل‌هایی را با خود به دوش می‌کشد. هر کدام از این نمادهای ملی ایران بازتاب‌دهنده فرهنگ، اعتقادها، هنر، اندیشه و سبک زندگی مردمان ایران باستان هستند.
درگذشته لوگوها در هنر، سیاست، زندگی و مذهب نقش مهمی را ایفا می‌کردند و در ابتدا تنها راه ارتباطی مردم با هم نقاشی‌هایی بودند که بر روی دیوارهای غارها حک می‌شدند.
کم‌کم این نقاشی‌ها به نماد تبدیل شدند و روی مهرهای سلطنتی و دولتی، طرح‌های سکه‌ها و حجاری قصرهای پر ابهت پادشاهان جا خوش کردند. هر نماد یا سمبلی داستان خاص خودش را دارد که نه‌تنها طراحان گرافیکی علاقه‌مند به دانستن آن‌ها هستند؛ بلکه حتی مردم هم در اوقات فراغتشان دوست دارند در مورد آن‌ها مطالعه کنند.
در جهان طراحی گرافیک امروز، طراحی لوگو مهم‌ترین عنصر استراتژیک است؛ لوگو یک نشان کوچک یا نمادی پر معنی است که می‌تواند ماهیت و چیستی یک برند، سازمان، کسب‌وکار، گروه خاص مردم و حتی یک ملت را نشان دهد.
باید این نکته را بدانیم که آنچه ما اکنون به نام “لوگو” می‌شناسیم، ریشه‌هایی ضخیم و عمیقی در تاریخ تمدن‌های گذشته دارد. در دل تمدن ایران باستان مثل هر تمدن دیگری نمادهایی وجود دارند که به طرز عجیبی با مفاهیم طراحی لوگو گرافیکی ارتباط دارند.
هدف ما از نوشتن مقاله مورد نظر این است که طراح دنیای مدرن، با دیدی وسیع‌تر از گذشته، آیندهٔ بصری خود را ببیند و آن را وسعت بخشد.
فلسفه و تاریخچه لوگوها در فرهنگ ایران باستان
ایرانیان باستان از حکاکی‌های خود به‌عنوان ابزاری برای انتقال پیام استفاده می‌کردند. زیرا در نظر آنان، نمادها فقط ابزار زینتی برای زیبا کردن بناها، سکه‌ها و مهرها نبودند. ایرانیان باستان، نمادهایشان را دربردارنده مفاهیم عمیق متافیزیکی، نظم کیهانی، قدرت سیاسی و آیینی طراحی می‌کردند.
نمادها در ایران، نردبانی بین زمین و آسمان بودند؛ به‌عبارت‌دیگر این نمادها مهم‌ترین رسانه در زمان‌های دور بودند. تمدن‌های اولیه مانند ایلامی‌ها، مادها و بعدها هخامنشیان، نمادهایی ایجاد کردند که هرکدام معنایی منحصربه‌فرد داشتند. برای مثال:
سلسله هخامنشیان:
این سلسله لوگوهای خود را بر اساس سلطنت و قدرت طراحی می‌کردند. برای نمونه «پرسپولیس» بیان‌کننده قدرت زیاد هخامنشیان است.
نماد پرسپولیس که امروزه بحث‌های زیادی را به خود اختصاص داده است و همه کنجکاوند بدانند این نماد گاو است، یا شیر؟ و حتی برخی معتقدند این نماد گویای پرنده‌ای بزرگ، عقاب است.
بیشتر محققان بر این باورند که نمادهای به‌کاررفته در تخت‌جمشید شیر نیست و آن را شیر ستون می‌دانند. به‌هرحال نمادهای هخامنشیان هر چیزی که بود فقط قدرت و صلابت این سلسله را بیان می‌کرد.
سلسله ساسانیان:
نمادهایی مثل فروهر و تصاویری از شاهان روی سکه‌ها، جلوه‌ای از قدرت و دیانت این دوران بودند.
فروهر که از معروف‌ترین نمادهای زرتشتی است و همه ما آن را می‌شناسیم، با بال‌های گشوده خود نه‌تنها نشان وحدت انسان با جهانی معنوی است، بلکه یک سیستم بصری ویژه و پرمعنی دارد. از نگاه یک طراح لوگو، ترکیب این نماد، طراحی است که با سادگی و بار معنایی عمیق، توازن عناصر لوگویی موفق را در خود دارد.
سبک‌های هنری لوگوهای ایران باستان
ایرانیان باستان از خطوط، حیوانات اسطوره‌ای، اشکال هندسی و تصاویر عناصر الهی برای طراحی نمادها استفاده می‌کردند. در این نمادها حیواناتی مثل شیر، عقاب و گاو حضور پررنگی داشتند.
لوگوهای آن زمان تعادل به خصوصی داشتند، این هماهنگی و توازن مهارت بالای هنرمندان آن زمان را نشان می‌دهد. در زمانی که همه درگیر زندگی سخت روزمره خود بودند این هنرمندان توانستند با طراحی منحصربه‌فرد آثارشان پیامی را به بیننده منتقل کنند، کاری که خیلی از طراحان امروزی در آن موفق نیستند.
کاربرد نمادها در ایران باستان
مهرها: برای امضای اسناد رسمی از مهرهایی استفاده می‌کردند که اغلب با گل‌های لوتوس، حیوانات اسطوره‌ای و خطوط هندسی طراحی می‌شدند.
سکه‌ها: پادشاهان ایران باستان طرح سکه‌های خود را به‌گونه‌ای انتخاب می‌کردند که سلطنت و باورهای مذهبی دورانشان را نشان دهد. برای نمونه، اگر سکه‌های دوران ساسانی را در موزه‌ها دیده باشید یا حتی همین‌الان با یک سرچ کوچک متوجه می‌شوید این سکه‌ها بازتابی از آتشدان‌های زرتشتی هستند.
پرچم: همان‌طور که می‌دانید در ایران باستان پرچم‌های مختلفی وجود داشتند که بازتاب‌دهنده قدرت، صلابت و اتحاد بودند برای نمونه می‌توان از درفش کاویانی یادکرد.
لوگوهای معروف و بررسی ساختار آن‌ها
ما در این قسمت قصد داریم چند نماد مهم که در دوره‌های مختلف ایران باستان استفاده می‌شده است را مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم:
فروهر: نماد فروهر، نشان‌دهنده ارتباط انسان با جهانی دیگر بود، این نماد که ارتباط ویژه‌ای با جهان الهی دارد در بسیاری از آثار هنری ایران باستان از جمله تخت‌جمشید حیرت‌انگیز مشاهده می‌شود. درگذشته این نشان سمبلی از زندگی معنوی، عدالت الهی و جهان معنوی بود.
فروهر نمادی از روح جاودانه و مسیر درست زندگی است.
طراحی فروهر بر اساس مفهوم واقعی تقارن، هندسه مقدس و الهی و حرکت انجام شده است. بال‌ها در این طراحی به روبه‌بالا طراحی شده است، این طراحی دقیقاً یعنی تعالی.
دایره‌ای که میان کمر فروهر است می‌خواهد بی‌زمانی را به ما القا کند، اینکه را درست زندگی زمان خاصی ندارد و محدود نیست، این سمبل بی‌همتا را می‌توان در بسیاری از کاخ‌های هخامنشی دید و می‌توان آن را یک لوگوی ایدئولوژیک تلقی کرد.
گل لوتوس: گل نیلوفر آبی که اغلب آن را با نام لوتوس می‌شناسند. درایران باستان اهمیت ویژه‌ای داشت. گل نیلوفر آبی را لاله مردابی نیز می‌گویند و در اکثر تمدن‌های شرقی یک نماد همگانی است.روی این گل به سمت خورشید است، ریشه‌اش در خاک و ساقه‌اش در آب است.
این گل در معماری و هنر ایران باستان به کار می‌رفت و نمادی از پاکی و درعین‌حال کمال معنوی بود. علاوه بر این ایرانیان باستان با استفاده از این گل می‌خواستند نجیب بودن، رشد معنوی، به کمال رسیدن و رشد و چرخه تولد انسان را نشان دهند.
حیوانات اسطوره‌ای: شیر، سیمرغ و گاو در ایران باستان برای نماد استفاده می‌شدند و هر کدام معنای ویژه خود را داشتند.
تأثیری که لوگوهای ایران باستان بر دیگر تمدن‌ها گذاشتند…!
هنرمندان ایران باستان تأثیرات گسترده‌ای بر هنرمندان دیگر تمدن‌ها گذاشتند، از جمله می‌توان به سبک معماری کلیساهای بیزانسی اشاره کرد که نشئت‌گرفته از دوران ساسانیان است. جالب است بدانیم طرح‌های هنرمندان ایرانی در سکه‌های تمدن‌های هم‌جوار دیده می‌شود.
شیر و خورشید: درست است که این نماد را بیشتر در دوره‌های اسلامی دیده‌ایم؛ اما منشأ اصلی آن در اسطوره‌های ایران باستان نمایان است. شیر سمبل قدرت و سلطنت در دوره‌های باستان است، خورشید نیز نماد پادشاهی و روشنایی است.
ترکیب این دو در کنار هم در دوره‌های اسلامی به چشم می‌خورد. شما می‌توانند برای دیدن این نماد به نقش‌های کاشی، پرچم‌ها و اسلحه‌ها توجه کنید، ترکیب این دو نماد نوعی “هویت ملی” از آن دوران را به تصویر کشیده است.
گاو بالدار: موجودی اسطوره‌ای است با بدن گاو، بال‌های پرنده و چهره انسان طراحی شده است که در هنر آشوری و ایرانی مشترک است.
طراحی گاو بالدار به این خاطر مجذوب‌کننده است که نگاه روبه‌جلو با بدن نیم‌رخ، حالتی منحصربه‌فرد را پدید آورده است و ما می‌توانیم نمونه‌هایش را لوگوهای مدرن ببینیم. گویی طراحان امروزی از هنرمندان گذشته خود سرمشق گرفته و راه آن‌ها را دنبال می‌کنند.
سرو خمیده (بته‌جقه): این سمبل که اکثر افراد آن را با نام بت جقه می‌شناسند در واقع نمادی از استقامت در برابر فراز و نشیب‌ها است. در بسیاری از حکاکی‌ها و نقش‌برجسته‌های دوران ساسانی و نقش‌های بافتنی‌ها مانند قالی نماد سور خمیده را می‌بینیم.
این سمبل توانایی الهام‌بخشی به طراحان لوگوهایی را دارد که می‌خواهند مفهوم پایداری، صبر و استقامت را به تصویر بکشند. همه این سمبل را نشانه ایران و ایرانی می‌شناسند. بته‌جقه نقشی است که در تاریخ کشور ایران بسیار مورد توجه بوده است.
حتی امروزه در آراستن صنایع‌دستی از قبیل پارچه، گلیم و قالی، کاشی، صنعت نساجی، خاتم، زربافی، ترمه، سفال، شال‌بافی و پته در انواع و رنگ‌های مختلف به کار می‌رود.
ویژگی‌های گرافیکی که در لوگوهای ایران باستان به چشم می‌خورد
از نظر طراحی، سمبل‌های ایران باستان ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارند، این ویژگی‌ها به طرز باورنکردنی ای با اصول طراحی لوگو امروز هم‌خوانی دارند، گویی این لوگو ها امروزه طراحی شده‌اند:
- تقارن و توازن: اولین ویژگی که در بسیاری از این نمادها به چشم می‌خورد تقارن شعاعی یا افقی است. این تقارن حس اقتدار، پایداری و ثبات را به بیننده می‌دهد.
- سادگی فرم: نمادهای ایران باستان اگرچه بسیار از لحاظ بصری ساده و قابل‌فهم هستند؛ اما معنی سنگینی را با خود به دوش می‌کشند. بهتر است بگوییم سادگی را در عین عمق معنا دارند.
- اصول هندسی در کنار هنر انتزاعی: در این لوگوهای از منحنی‌های نرم و خطوط هندسی استفاده شده است. با مشاهده لوگوهای ایران باستان متوجه می‌شویم صرفاً بر پایه هنر انتزاعی طراحی نشدند، بلکه اصول هندسی را هم رعایت می‌کنند.
- استفاده از رنگ‌های نمادین: طلا، مشکی، سرخ و لاجورد بار نمادین قویی در این لوگوها داشته‌اند.
لوگوها در بستر تاریخی
در دوره‌های ایران باستان مثل دوران هخامنشی مهرهای طراحی و ساخته می‌شدند که در اصل اولین «لوگوهای رسمی» بودند که حکم امضای پادشاهان یا دیگر نهادهای حکومتی را داشتند.
اغلب روی این مهرها نمادهایی مثل فروهر، شیر، خورشید یا اشکال انتزاعی دیگر به چشم می‌خورد که گویای مقام و مشروعیت هستند. در دوره ساسانی نیز استفاده از نمادها رایج بود؛ اما این بار بر سکه‌ها این نمادها را حک می‌کردند.
هر پادشاه، نماد مخصوص به خود را بر سکه‌های نقره و طلا ضرب می‌کرد که گویای هویت بصری آن سلطنت است.
می‌توان گفت این نمادها برند سلطنتی پادشاهان بودند که به واسطه آن‌ها مردم پادشاهان را می‌پذیرفتند و متوجه قدرتی که آن پادشاه در سرزمینش دارد می‌شدند.
الهام از لوگوهای ایران باستان در طراحی معاصر
طراحان گرافیک معاصر کشور ایران، فرصتی باورنکردنی در اختیار دارند. آن‌ها می‌توانند هوشمندانه از نمادهای آن دوران استفاده کنند و به لوگوهای خود هویت ببخشند. تعدادی نکته کلیدی در این بهره‌گیری وجود دارد که در ادامه با آن‌ها آشنا می‌شویم:
- هنرمندان می‌توانند با استفاده از خطوط استفاده شده در حجاری‌ها و مهرهای باستانی هویت ملی لوگوهایشان را دوچندان کنند.
- کار دیگری که طراحان گرافیکی می‌توانند بکنند استفاده مفهومی از این نمادها است؛ زیرا استفاده تزئینی از نمادها اگر همسو با اهداف طراحان نباشد هیچ نتیجه‌ای برای برند نخواهد داشت.
- پیشنهاد سوم ما به شما این است که در الگو گیری‌هایتان از ترکیبی از فرم‌های الهام‌گرفته از گذشته، تایپوگرافی فارسی و تکنیک‌های مدرن هم‌زمان استفاده کنید.
خیلی از افراد معتقدند هر طراحی مختص زمان خودش است و دیگر نباید طراحی‌های الهام‌گرفته از طرح‌های باستانی انجام شود. پاسخ ما به این‌گونه افراد این است که ما در سال‌های اخیر نمونه‌های موفقی دیده‌ایم.
نمونه لوگوهایی که برای موزه‌ها، برندهای فرهنگی یا آثار سینمایی تاریخی طراحی شده‌اند و از فرم‌های باستانی بهره برده‌اند؛ اما مدرن و کاربردی‌بودن خود را حفظ کرده‌اند.
چالش‌ها و ظرافت‌های الهام‌گیری از لوگوهای باستانی
الهام‌گرفتن از نمادهای تاریخی در عین اینکه باارزش است، اما بدون دقت و شناخت ارزشی ندارد. یک قانون را در دنیای طراحی‌ها به‌خاطر بسپارید:
یک طراح لوگو در الهام‌گیری‌هایش موظف است بین گذشته و حال پلی هوشمندانه بسازد؛ نه اینکه صرفاً نمادهای قدیمی را استفاده کند. خطرات و چالش‌هایی در این مسیر وجود دارد، مثل:
- استفاده تجاری از نمادهای مقدس
- کپی‌برداری بدون هیچ‌گونه خلاقیت
- عدم توجه به مخاطب، بافت جامعه و فرهنگی امروزی
نتیجه‌گیری
بی‌تردید اگر بخواهیم از فرهنگ، هنر و تاریخ پر افتخار ایران باستان مطلع شویم نقش مهم نمادهای آن دوران را نباید نادیده بگیریم. چیزی که در این نگاه جدید اهمیت دارد این است که بدانیم نمادهای هر تمدن نشان‌دهنده باورهای مذهبی و اعتقادات مردم آن سرزمین در آن زمان به‌خصوص است.
علاوه بر این نمادها و سمبل‌ها فانوسی برای الهام‌بخشی به هنرمندان و طراحان گرافیک معاصر هستند و فرقی هم نمی‌کند این نماد بر روی تخته جمشید حک شده باشد و یا در دست انسان‌ها دست‌به‌دست شده باشد، مهم این است که توانسته‌اند تمدن باشکوه ایران را به تصویر بکشند و امروزه هم بر روی مردمان تأثیر خاص خود را دارند.
نمادهایی که در دوران ایران باستان طراحی شده‌اند هر کدام قابلیت این را دارند که به “لوگویی ابدی” تبدیل شوند. این سمبل‌ها فقط بازتاب جهان‌بینی مردمان گذشته نیستند، بلکه همچنان قدرتمند، الهام‌بخش و کاربردی هستند، به‌عبارت‌دیگر آن‌ها گذشته‌ای هستند که آینده را می‌سازند.
پیشنهاد ما برای شمایی که طراح امروزی هستی، این است که دیدی پژوهش‌محور و خلاق، به سراغ این ریشه‌ها بروید، تا لوگوهایی بیافرینید که هم ایرانی‌اند، هم معاصر و درعین‌حال معناگرا بودن خود را حفظ کرده‌اند.
اگر از نوشته‌های ما سؤالی در ذهنتان شکل‌گرفته است و یا نظری دارید خوشحال می‌شویم آن را با ما به اشتراک بگذارید.